در حال بارگذاری ...
به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه­ نویسی میرزا آقا تبریزی

بازشناسی میرزا آقا تبریزی نخستین نمایشنامه­ نویس به زبان فارسی

    در این نوشتار، به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه­ نویسی میرزا آقا تبریزی جایزه ایوب آقاخانی، که در ۱۴ تیر ماه ۱۳۹۸ – روز قلم – در تبریز برگزار می­ شود؛ نگاهی داریم به نکاتی کوتاه اما مهم درباره میرزا آقا تبریزی، نخستین نمایشنامه­ نویس ایران به زبان فارسی در دوره قاجار.

تئاتر آذربایجان شرقی- رضا فتحی پور؛ در این نوشتار، به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه ­نویسی میرزا آقا تبریزی جایزه ایوب آقاخانی، که در 14 تیر ماه 1398 – روز قلم – در تبریز توسط انجمن مردم ­نهاد دانش ­آموختگان تئاتر تبریز و همکاری اداره­ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی ­آذربایجان­شرقی، سازمان اجتماعی، فرهنگی و ورزشی شهرداری تبریز و سایر نهادهای فرهنگی و هنری تبریز و استان برگزار می­‌شود؛ نگاهی داریم به نکاتی کوتاه اما بسی مهم درباره میرزا آقا تبریزی، نخستین نمایشنامه­ نویس ایران به زبان فارسی در دوره قاجار. نکاتی که توجه به آن­ها امکان بازشناسی شخصیت و جایگاه رفیع این نویسنده صاحب سبک تبریزی را در شکل­ گیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران بیش از پیش آشکار می­‌کند.

    1) زندگی میرزا آقا تبریزی:

    اطلاعات تاریخی درباره میرزا آقا تبریزی و زندگی او بسیار اندک است. او در قرن سیزدهم شمسی در دوره قاجار (1174ش-1304ش) زندگی می­‌کرد. هرچه درباره او می­‌دانیم محدود به نام‌ه­ایی است که به همراه نمایشنامه‌­هایش برای میرزا فتحعلی آخوندزاده (1191-1257) فرستاده است. و در آن نام خود را میرزا آقا و اهل تبریز معرفی می‌­کند؛ و در کتاب رساله اخلاقیه‌اش، می­‌نویسد پسر محمد مهدی تبریزی است.

    این احتمال وجود دارد که پدر میرزا آقا، به نام محمد مهدی تبریزی، منشی و مترجم نایب­‌السلطنه عباس میرزا در دارالسلطنه تبریز بوده باشد.

محمد مهدی، اهل علم و ادب، متخلص به نثار تبریزی بوده است و در سه کتاب گنج شایگان (محمدتقی اصفهانی:445،1234)، مجمع الصفحا (رضا قلی خان هدایت:525،1257) و ریحانه الادب (مدرس تبریزی:464،1296) از او به نیکی یاد شده است. با این فرض، میرزا آقا که بعدها به شغل منشی­‌گری و مترجمی می‌­پردازد، در خانواده‌­ای فرهیخته و ادب­‌پرور رشد یافته است. در همان نامه‌­اش به آخوندزاده می‌­نویسد« از طفولیت به آموختن زبان فرانسه و روسیه، شوق کردم و زبان فرانسه را بقدری که در نوشتن و ترجمه و تکلم، رفع احتیاج بشود، تحصیل کرده­‌ام و از زبان روسیه نیز قدری بهره دارم

میرزا آقا تبریزی، پس از تحصیلات مقدماتی به عنوان مترجم استادان اتریشی در دارالفنون (تاسیس1230) استخدام می­‌شود.

پس از آن با عنوان منشی و مترجم در سفارتخانه‌­های ایران در بغداد و استانبول مشغول به کار می­‌شود. سپس، به ایران باز می‌­گردد و به مدت هفت سال منشی اول سفارت فرانسه در تهران می­‌شود. خودش در ادامه همان نامه می­‌نویسد« بعد از خدمات چندین ساله در معلم­خانه پادشاهی و ماموریت در بغداد و استانبول و تصاحب چند قطعه نشان از درجه اول و دوم و سوم معلمخانه و نشان مجیدی، قریب به هفت سال است که به اذن اولیای دولت، در سفارت فخیمه فرانسه مقیم تهران منشی اول هستم».

  نشان مجیدی، احتمالا توسط مدیران مدرسه معلم­خانه نواب، که به مکتب نواب معروف بود به میرزا آقا که در آن­جا تدریس می‌کرده (1232-1238) اهدا شده است. این مدرسه در سال 1232 شمسی در شهر استانبول پایتخت دولت عثمانی تاسیس شد و به آموزش مدارس جدید پرداخت.

    درباره سایر رویدادهای زندگی میرزا آقا تبریزی، هیچ اطلاعاتی در دست نیست.  فقط در سال 1297 شمسی، کتابچه‌­ای کوچک با عنوان تبعید من، در استانبول منتشر می‌­شود که آن نیز نام میرزا آقا را بر خود دارد و شرحی از فعالیت و گریز نویسنده از ایران را ارائه می­‌دهد، که احتمال رابطه­‌اش با میرزا آقا تبریزی قابل بررسی است. به هر صورت اسماعیل امیرخیزی، سرنوشت این میرزا آقا را این­گونه تصویر می­‌کند « روز به روز آثار ضعف در وجنات حال او پیدا شد. بالاخره معلوم شد که بیچاره مسلول است. در سال 1333 هجری[1294 شمسی]، که می­‌خواست به ایران بازگشته و وظایف ملی خود را انجام دهد، متاسفانه در دیر زور[ در سوریه]، داعی حق را لبیک گفت».

    2) میرزا آقا تبریزی؛ نخستین نمایشنامه­ نویس به زبان فارسی:

 شخصیت و جایگاه میرزا آقا تبریزی به عنوان نخستین نمایشنامه‌­نویس ایران به زبان فارسی تا سال­‌های متمادی، حدود 84 سال (1250-1334) در تاریخ فرهنگی ایران گمنام باقی می­‌ماند و حتی پس از روشن شدن واقعیت در دهه 1330 شمسی در نزد پژوهشگران، در افکار عمومی اهالی هنر از دهه 1350 شمسی است که شخصیت و جایگاه واقعی میرزا آقا تبریزی آشکار می­‌شود.

     نکته نغز ماجرا این است که مهم­‌ترین فعالیت میرزا آقا تبریزی، یعنی نگارش نخستین نمایشنامه‌­ها به زبان فارسی را، از آن ملکم خان ناظم­الدوله (1207-1284)، متفکر و سیاستمدار دوره قاجار می­‌دانستند.

    آقا عمو علیقلی­‌اوغلی ابراهیموف، پژوهشگر آذربایجانی، در سال 1334 شمسی، با انتشار اسناد و نامه­‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، ثابت نمود که این نمایشنامه ها متعلق به میرزا آقا تبریزی است.

    در سال 1249 شمسی میرزا آقا تبریزی با نمایشنامه­‌های آخوندزاده آشنا می­شود و به سفارش آخوندزاده و شاهزاده جلال‌­الدین، ترجمه نمایشنامه‌­ها را از زبان ترکی به زبان فارسی شروع می­‌کند. اما پس از یک سال، کار ترجمه را کنار می­‌گذارد و خود به نگارش نمایشنامه دست می‌­زند.

    میرزا آقا تبریزی، در تیر ماه سال 1250 شمسی، چهار نمایشنامه به نام­‌های سرگذشت اشرف­ خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی، حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا و حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی را که نوشته بود به همراه نامه‌­ای برای آخوندزاده می‌­فرستد تا او آن­ها را نقد کند. آخوندزاده در انتهای، نامه­‌هایی که در همان سال در جواب میرزا آقا تبریزی و بیان قصورات او در نگارش درام می‌­نویسد، او را به شناخت بیشتر در فن تئاتر و رمان تشویق می­‌کند.

    در سال1253 شمسی میرزا آقا تبریزی، کتاب رساله اخلاقیه را تحت ­تاثیر اندرزهای آخوندزاده می­‌نویسد. رساله اخلاقیه از چهارده بخش به شکل روایتی و بیان داستان و حکایت تشکیل شده است، داستان­‌هایی که گاه از گفت و گو نیز سود برده­‌اند.

فصل سیزدهم این کتاب به نام حاجی مرشد کیمیاگر به شکل و شمایل نمایشنامه نگاشته شده است و پنجمین نمایشنامه او محسوب می‌­شود.

3) عنوان نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی:

    با توجه به اهمیت نام­گذاری نمایشنامه از سوی نمایشنامه­‌نویس و پنهان ماندن هویت واقعی میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده،  این نمایشنامه­‌ها با عنوان­‌های مختلفی در طول این سال­ها چاپ شده‌­اند. از همین رو در ادامه عنوان کامل نمایشنامه‌­های میرزا آقا را می­‌آوریم.

    * سرگذشت اشرف­ خان حاکم عربستان در ایام توقف او در طهران که در سنه 1232[1196شمسی] به پایتخت احضار می‌­شود و حساب سه ساله ولایت را پرداخت مفاصا می­‌گیرد و بعد از زحمات زیاد دوباره خلعت پوشیده می‌­رود. و این حکایت در چهار مجلس تمام می­‌شود. انشا اله تعالی!

    * طریقه حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام، در چهار مجلس تمام می­‌شود. بعون الله!

    * حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا و سرگذشت ایام توقف چند روزه در کرمانشاهان نزد شاه مراد میرزا حاکم آنجا. در چهار مجلس تمام می­‌شود.

    * حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی به سارا نام، دختر حاجی پیرقلی و سرگذشت آن ایام. این حکایت در ضمن چهار مجلس تمام می­‌شود.

    * حکایت حاجی احمد مشهور به حاجی مرشد کیمیاگر.

4) چاپ و انتشار نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی در ایران و اروپا:

    برای نخستین بار نمایشنامه‌­های میرزا آقا تبریزی، پس از 37 سال از نگارش آن­ها، از فروردین ماه 1287 شمسی تا تیر ماه 1287 شمسی، به صورت پاورقی در روزنامه اتحاد چاپ تبریز، منتشر می­‌شود؛ ولی به خاطر واقعه روز سه­‌شنبه دوم تیر ماه 1287 شمسی و به توپ بستن مجلس و برهم­ خوردن اساس مشروطیت، انتشار نمایشنامه­‌های او ناتمام می‌­ماند.

    در سال 1301 شمسی سه نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی و حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا از پنج نمایشنامه­ میرزا آقا تبریزی، در چاپخانه کاویانی برلین آلمان به همت سید جواد تبریزی با عنوان مجموعه­ای مشتمل بر سه قطعه تیاتر به نام میرزا ملکم خان چاپ می­‌شود.

   این پنج نمایشنامه­، نخستین بار پس از 104 سال از زمان نگارش و 20 سال پس از مشخص شدن مولف اصلی آن­ها، در سال 1354 شمسی به کوشش حسین محمدزاده صدیق توسط انتشارات طهوری در تهران، به نام میرزا آقا تبریزی منتشر می­‌شوند.

    در تبریز نیز نخستین بار در سال 1355 شمسی، به کوشش محمدباقر مومنی توسط انتشارات نیل و نشر ابن سینا به نام «چهار تیاتر» و به نام میرزا آقا تبریزی چاپ می­‌شود. این چهار تیاتر، چهار نمایشنامه­‌ایی است که میرزا آقا برای آخوندزاده فرستاده است.

    در ضمن احتمال چاپ­‌های دیگر از نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی، هم بدون نام میرزا آقا و هم به نام میرزا ملکم خان وجود دارد. برای نمونه محمدباقر مومنی می­‌نویسد« خود من یکی از این نمایشنامه­‌ها را دیده‌­ام که در قطع خشتی در مطبعه عبدالله قاجار در تهران بدون نام نویسنده پس از اعلام مشروطیت چاپ شده بود.»

5) ترجمه و چاپ نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی به زبان‌­های روسی، ترکی، فرانسوی و آلمانی:

    نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی، با وجود چنین سرگذشت پر ماجرایی در ایران، در خارج از ایران نیز مورد توجه بوده است.

    در سال 1306 شمسی/ 1927 میلادی ی. آ. اینگورن نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان را به زبانی روسی ترجمه کرده است و در تاشکند در شماره 16 بولتن اخبار دانشگاه دولتی آسیای میانه به عنوان اثری از میرزا ملکم خان به چاپ رسیده است.

    ابوالفضل حسینی، عضو انیستیتوی زبان و ادبیات نظامی چهار نمایشنامه­‌های او را در سال 1309 شمسی/ 1930 میلادی در باکو به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است.

    در سال 1312 شمسی/ 1933 میلادی نیز آ. بریکتو سه نمایشنامه اول میرزا آقا تبریزی را با عنوان کمدی­‌های ملکم خان در پاریس به زبان فرانسوی ترجمه و چاپ کرده است.

    احتمال دارد فریدریش روزن (1856/ 1235- 1935/ 1314) وزیر امور خارجه آلمان، نیز نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی را به زبان آلمانی ترجمه کرده باشد.  

6) اجرای نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی در ایران:

    با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در دوره قاجار و انتقادهای صریح و آشکار نمایشنامه­‌های میرزا آقا از این شرایط از یک سو، و عدم شناخت دقیق از نوع گفتمان نمایشنامه‌­ها او از سوی دیگر، از جمله عوامل مهمی هستند که اجرای نمایشنامه­‌های او را در آن روزگار ناممکن می­کند. اما در سال 1305 شمسی در شهرهای تهران، اصفهان، تبریز و رشت کوشش­‌هایی برای به روی صحنه بردن نمایشنامه‌­های میرزا آقا صورت می­گیرد؛ ولی متاسفانه این مهم تحقق نمی‌­یابد.

    بالاخره در سال 1347 شمسی، یعنی 97 سال پس از نگارش این نمایشنامه‌­ها، نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی، با تنظیم ایرج زهری و با کارگردانی رکن­‌الدین خسروی در تهران در تالار 25 شهریور روی صحنه می‌­رود.

این نمایشنامه با عنوان نمایش کمدی- تراژدی زمان خان، حاکم ولایت بهشت آباد و توابع در دوران قاجار و با نویسندگی میرزا ملکم خان اجرا می­‌شود و مجله نگین نیز در اسفند ماه همان سال این نمایشنامه تنظیم شده را چاپ می­‌کند.

    لازم است توجه کنیم، با وجود این­که 14 سال (1334 شمسی) از مشخص شدن هویت اصلی نویسنده این نمایشنامه­‌ها می­گذرد ولی هنوز در میان اهالی تئاتر، این مهم روشن نشده است؛ و کماکان این نمایشنامه‌­ها را به نام میرزا ملکم خان می­‌شناسند.

    7) تاثیرگذاری نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی بر نمایشنامه‌­نویسان پس از او:

    تاریخ ادبیات نمایشی ایران نشان می‌­دهد که با وجود گمنام ماندن میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده این نمایشنامه­‌ها و معرفی آن­ها به نام میرزا ملکم خان، از یک سو و عدم چاپ و انتشار آن­ها در دوره قاجار از سوی دیگر، هیچ­کدام، مانع از این نشده ­اند که نسل­‌های بعدی نمایشنامه­‌نویسان ایران از این نمایشنامه‌­ها متاثر نشوند و آن­ها را به عنوان الگو و سرمشق قرار ندهند.

    نمایشنامه شیخ علی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان و عروسی با دختر پادشاه پریان، نوشته میرزا رضاخان طباطبایی نائینی (1252-1311)، که در سال 1287 شمسی در روزنامه تیاتر منتشر شده است؛ متاثر از نمایشنامه‌­های میرزا آقا تبریزی و به ویژه نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی است.

    نمایشنامه حکام قدیم و حکام جدید، که در سال 1294 شمسی، توسط موید الممالک فکری (1248-1295)، نوشته شده است، متاثر از درون­مایه‌­های سیاسی  و اجتماعی آثار میرزا آقا تبریزی است.

    نمایشنامه ایرانی بازی، که در سال 1303 شمسی، توسط حسن مقدم (1277-1304) نوشته می­شود؛ به موضوع فساد دولتی ایران می­پردازد که شباهت­‌هایی با نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، میرزا آقا تبریزی دارد.

    8) نگرش هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران به نمایشنامه­های میرزا آقا تبریزی:

    با توجه به این­که آخوندزاده در طی نامه‌­ایی، نظر خود را درباره نمایشنامه­‌های میرزا آقا، برایش می­‌نویسد؛ بنابراین نخستین نقد ادبی- نمایشی ایران به زبان فارسی؛ در همان دوره قاجار (1250 شمسی) شکل می­­‌گیرد. نکاتی که آخوندزاده به عنوان «قصورات» برای نمایشنامه‌­های میرزا آقا بیان می­‌کند؛ هم از نظر تاریخی و هم از نظر نمایشی دارای اهمیت هستند. قصوراتی که آخوندزاده بیان می­‌کند هم ناظر بر درون­مایه نمایشنامه­‌های میرزا آقا است و هم ناظر بر ساختار فنی. برای این­که درک درستی از نقادی آخوندزاده داشته باشیم باید پیش­فر‌‌ض­های او را در نظر بگیریم. با توجه به مطالبی که در طی نامه نوشته است و نیز نمایشنامه­هایش و شرایط حاکمی در آن زمان تفلیس وجود دارد؛ بنابراین نگرش آخوندزاده،  منبعث از درام غربی واجد ویژگی­‌های کلاسیک است؛ هم از نظر درون­مایه و هم از نظر ساختار فنی. در نتیجه از نظر ساختاری آن چه را که قصور می­‌نامد در واقع ترفندهایی است که میرزا آقا از سنت­‌های نمایشی ایرانی اخذ کرده و آن­‌ها در تلفیق با سنت­‌های تئاتر غربی به کار می‌­برد و از نظر درون­مایه نیز نگرش اخلاقی آخوندزاده نمی­‌تواند صراحت و بی­‌پردگی شخصیت­‌های میرزا آقا را تاب بیاورد. بنابراین، با توجه به جایگاه برتر و ممتاز آخوندزاده نسبت به میرزا آقا، سخنان آخوندزاده، توسط هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران پس از او نیز، بدون ­تامل و درنگی پذیرفته می­‌شود و حاصل آن، جز، غیر اجرایی دانستن نمایشنامه‌­های میرزا آقا از نظر فنی نیست.

نکته نغز دیگر این است که مترجمان نمایشنامه‌­های او نیز چون بر مبنای قواعد و قراردادهای درام غربی به آثار او نگریسته­‌اند در نتیجه همان قصورات آخوندزاده را تکرار کرده­‌اند. می­‌توان گفت که بیش از یکصد سال نگرش موجود به نمایشنامه­‌های میرزا آقا واجد چنین ویژگی­‌هایی بوده است.

 نخستین پژوهشگری که توانست، با نگرش متفاوتی دست به بازخوانی نمایشنامه‌­های میرزا آقا بزند، مایل بکتاش (1314) است. او در طی مقالاتی در فصلنامه تئاتر در سال 1356 شمسی به این مهم می‌پردازد « شکل اجرایی تیاترهای میرزا آقا نمی‌توانست با طبیعت­نمایی صحنه‌­ای نمایانده شود و علاوه بر این، روش استهزایی او هم در بیشتر آثارش طوری است که کار او را در مواردی به صورت یک تقلید پیشرفته و تکامل­ یافته در می­‌آورد».

    پس از بکتاش، پژوهشگران دیگر نیز به جهان­بینی، نگرش و دیدگاه متفاوت در نمایشنامه­‌های میرزاآقا تبریزی توجه نمودند؛ از این میان می­توان به امجد (1378)، جوانمرد (1383)، سپهران (1388)، مصطفوی (1391)، ... اشاره نمود.

    9) میرزا آقا تبریزی پایه­‌گذار گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی:

    درباره تبادلات پدیده­‌های فرهنگی- اجتماعی در جوامع سه دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ دیدگاه نخست قائل به عدم تبادل فرهنگی- اجتماعی است و پیرو مطلق حفظ سنت­های خود است و دستاوردهای دیگر فرهنگ‌­ها را عاملی مخرب و نابودکننده می‌شناسد. دیدگاه دوم قائل به تبادل فرهنگی- اجتماعی بی قید و شرط است و نسبت به سنت‌­ها خود موضعی انکارگونه و متحجر دارد و دستاوردهای فرهنگ­‌ها دیگر را ارجح و برتر می‌­داند.

اما دیدگاه سوم، دیدگاهی منطقی‌­تر است و نسبت به جمیع شرایط حاکم در زمانه خویش با سنت­‌های خود و دستاورد­های دیگران با انتخاب و ترکیب برخورد می‌­کند؛ به عبارتی دیگر، با توجه به شرایط حاکم می­‌کوشد تا از طریق تلفیق کهنه و نو/ آشنا و ناآشنا / سنت و مدرنیته، به دستاورد/ وضعیت/ نتیجه سومی برسد که مهم­‌ترین ویژگی آن مال خود بودن/ کردن است.

با این مقدمه، میرزا آقا تبریزی، با خلق نمایشنامه­‌های خود، توانسته است سنت­‌های نمایش ایرانی را با سنت­‌های تئاتر غربی تلفیق کند و حاصل آن پدیده نویی باشد که نه ایرانی ایرانی است و نه غربی غربی، چیزی میانه این دو. بنابراین، نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی در قرن سیزدهم است.

اهمیت کار میرزا آقا تبریزی به خاطر پیشگام بودن و نخستین بودن، به شدت والا و برجسته است. چرا که در ادامه روند شکل­‌گیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران، نسل­‌های بعد بنا به شرایط مساعدتر، با شناخت و آگاهی بیشتری توانسته‌­اند این مسیر را بهتر بگشایند؛ هرچند نمایشنامه‌­نویسانی نیز بوده و هستند که نتوانسته‌­اند و نمی­‌توانند این مهم را تحقق دهند. بهرام بیضایی یکی از موفق­‌ترین نمونه­‌های این نگرش تلفیق در تاریخ ادبیات نمایشی ایران در قرن چهاردهم است.

    منابع:

 - امجد، حمید(1378)، تیاتر قرن سیزدهم. تهران: نیلا.

 - امجد، حمید(1385)، درام و الگوهای تجدد. روزنامه اعتماد ملی، 3 شهریور.   

 - امیرخیزی، اسماعیل(1341)، قیام آذربایجان و ستارخان. تبریز: کتاب­فروشی تهران.

 - بکتاش، مایل(1365)، میرزا آقا تبریزی پیش­قدم نمایشنامه­نویسی در زبان فارسی. فصلنامه تئاتر، شماره 1.  - تبریزی، میرزا آقا(1382)، چهار تیاتر و رساله اخلاقیه. به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران: نمایش.

- تبریزی، میرزا آقا(1397)، پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی. مقدمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تهران: چلچله.

- تبریزی، میرزا آقا(1356)، چهار تیاتر. به کوشش محمدباقر مومنی، تبریز: نیل و ابن سینا.  

- جوانمرد، عباس(1383)، تئاتر هویت و نمایش ملی. تهران: قطره.

- سپهران، کامران(1388)، تئاترکراسی در عصر مشروطه. تهران: نیلوفر.

- گوران، هیوا(1360)، کوشش­های نافرجام، سیری در صد سال تئاتر ایران. تهران: آگاه.

- مصطفوی، خشایار(1391)، زایش درام ایرانی. تهران: افراز.

- ملک­پور، جمشید(1385)، ادبیات نمایشی در ایران. تهران: توس.




مطالب مرتبط

پیشکسوت تئاتر تبریز مطرح کرد

ابراهیم عباسعلیزاده: روند برگزاری اولین روز جشنواره سهند مطلوب بود
پیشکسوت تئاتر تبریز مطرح کرد

ابراهیم عباسعلیزاده: روند برگزاری اولین روز جشنواره سهند مطلوب بود

پیشکسوت عرصه تئاتر تبریز روند اجرای نخستین روز از برگزاری جشنواره تئاتر مناطقه‌ای سهند در تبریز را مطلوب دانست و با ابراز امیدواری درباره توسعه امکانات در تئاتر استان‌ها گفت امید که شاهد موفقیت‌های بیش از پیش باشیم.

|

پیام مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی به جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند

پیام مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی به جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند

مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی، در پیامی به مناسبت برگزاری جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند در تبریز، نوشت آنچه که امروز به عنوان هنر تئاتر متبلور شده و به منصه‌ ظهور رسیده، به واقع ثمره‌ اندیشه‌ انسان‌هایی فرهنگ مدار است که باورهای الهی،‌ انسانی و اجتماعی را ...

|

پیام استاندار آذربایجان‌شرقی به جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند

پیام استاندار آذربایجان‌شرقی به جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند

استاندار آذربایجان‌شرقی، در پیامی به مناسبت برگزاری جشنواره تئاتر منطقه‌ای سهند در تبریز، این رویداد را محلی برای نمایش تنوع و تعدد نگرش‌ها و ‌اندیشه‌ها دانست که فضایی مناسب را فراهم می‌کند تا اصحاب هنر در کنار هم قرار بگیرند.

|

گفت‌وگو با حسین اصل عبداللهی، مدرس، نویسنده و کارگردان تئاتر

برای شناخت بهتر، انسان را در پرانتز قرار دادم
گفت‌وگو با حسین اصل عبداللهی، مدرس، نویسنده و کارگردان تئاتر

برای شناخت بهتر، انسان را در پرانتز قرار دادم

حسین عبداللهی، مدرس و کارگردان تئاتر با نقل این جمله هوسرل که «برای شناخت هر پدیده‌ای، باید آن را در پرانتز قرار بدهیم»، می‌گوید برای شناخت و گذاشتن ذات انسانی در بوته آزمایش، در نمایش «پرانتز باز انسان پرانتز بسته»، وجود و ماهیت انسان را در پرانتز قرار داده است.

|

نظرات کاربران