داور پانزدهمین جشنواره تئاتر رضوی:
باید با نسل جوان به زبان امروز و آمیخته باهنر سخن بگوییم
داور پانزدهمین جشنواره سراسر تئاتر رضوی گفت: باید با نسل جوان به زبان امروز و آمیخته با هنر سخن بگوییم چراکه زبان هنر نوعی سحر نهفته دارد و روح و ذهن انسان را مینوازد و در عین تطمیع خواستهای زیباییشناختی انسان، دغدغههای معناشناختیاش را هم پاسخ میدهد.
به گزارش ایران تئاتر، فرزاد تقیلر پژوهشگر، مدرس، منتقد، مترجم و نویسنده تئاتر بوده و دکترای هنرهای اسلامی دارد .تقیلر مدرک کارشناسی و کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی دارد و عضو هیات علمی دانشگاه نبی اکرم (ص) تبریز است. سرپرست گروه تئاتر پرواز ۸۲، دبیر سرویس تئاتر فصلنامههای غروب / هنر و جامعه، عضو شورای هنری مجتمع فرهنگی، هنری تربیت، مجری، کارشناس و نویسنده برنامههای تلویزیونی نظیر جادوی صحنه و محفل هنر، نویسنده و مترجم مقالات، کتب و نمایشنامه، راهنمایی بالغ بر ۱۵۰ پایاننامه کارشناسی و کارشناسی ارشد، داوری جشنوارههای دانشگاهی و استانی و منطقهای و سراسری، دبیر هنری جشنوارههای دانشگاهی و استانی، عضو انجمن نمایش و فیلم استان و مستندساز (فیلمهای پژوهشی پشت و روی صحنه آبی و در فراسوی صحنه آبی) بخشی از فعالیتهای هنری وی محسوب میشود. فرزاد تقیلر عضو هیات داوران پانزدهمین جشنواره سراسری تئاتر رضوی است، به همین بهانه گفت و گویی با او انجام شدهاست که در ادامه میخوانید.
تعریف شما از هنر آیینی و تئاتر ارزشی چیست؟
بنابر ملاحظات تاریخی، تئاتر از دل آیینها به وجود آمده و رابطه تفکیکناپذیری با آن دارد. آیینهای نخستین بشر که بهنوعی ملاحظات هستی، شناسانه آنها را در برمیگرفته، باعث به وجود آمدن شیوهای از هنر به اسم هنرهای نمایشیشده است تا انسان در دل آن بتواند سوای آنکه بر ترسهای خودش در ارتباط با طبیعت غلبه میکند، به چالشهای ذهنی خودش در ارتباط با مسائلی نظیر مبدأ حیات، مقصد حیات، چیستی و ضرورت وجود انسان در هستی بپردازد و برای سوالاتش پاسخی پیدا کند .انسان در چارچوب فرهنگ خودش در هر منطقهای از جهان که زندگی میکند، در ارتباط با مقولاتی نظیر مرگ، زندگی و همینطور در ارتباط با تمام ابعاد روابط اجتماعی و فردی خودش اعم از مسائل زناشویی، معیشت و مسائل زیستی خود برای آنکه معنا و مفهومی به حیات خود ببخشد، سعی کرده است به مناسبات و اقدامات خود جنبهای حاصل از تفکر آیینی بخشد .بنابراین چه در دوران باستانی و چه عصر مدرن، آیینها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار هستند و طبیعتاً نمایشها و تئاترهایی که دغدغه پرداختن به آیینها را دارند و یا در رابطه دوسویه با آیینها قرار دارند، کماکان جزو نمایشهای حائز اهمیت قلمداد میشوند و آثاری هستند که دارای ارزشهای هنری و انسانی قابل توجهی هستند؛ اما پاسخ این سوال که تئاتر ارزشی چیست؟ باید گفت؛ هر آن چیزی که دارای مفاهیم انسانی و متعالی است و باعث تکامل ذهنی و معنوی ملتها میشود، در همه جوامع فارغ از مناسبتهای فرهنگی، ارزش قلمداد میشود. در شکل کلان و انسانی این مفهوم فارغ از هرگونه محدودیتهای نژادی، دینی و فرهنگی بهعنوان انسان، مجموعهای از مؤلفهها وجود دارد که شرایط و وضعیت انسانی افراد را در جهان هستی، ترسیم میکند و به شکل راهبردی دستگیر فرد میشود تا منجر به طی پلههای معنویت به سمت ترقی شود و این امر در هر حالتی ارزش قلمداد میشود .پس تئاتری که ما در شکل کلان بهعنوان تئاتر ارزشی از آن یاد میکنیم، به تئاتری گفته میشود که تلاش میکند در جهان مادی، برای انسان آرامش، امنیت و رفاه تأمین کند، درعینحال پاسخگوی نیازهای درونیاش نیز بوده و دستگیر انسان است تا انسان به اعلی علیان و مراتب بالا و کمال هستی دست یابد و به حقیقت نزدیک شود. اما در جاهایی عنوان «ارزش»، فارغ از مفاهیم انسانی و کلان خودش دارای تعاریف سیاسی هم میشود؛ یعنی بستگی به آن دارد که در کدام شکل از چهارچوب سیاسی و معیارهای اجتماعی داریم از ارزش صحبت میکنیم، ارزش در آن جا برای خود پارهای معانی جزئیتر و درواقع هدفمندتر هم پیدا میکند؛ یعنی وقتی در جامعه ایران بهخصوص در قرن اخیر در مورد ارزش صحبت میکنیم، تمرکز بر روی ارزشهایی است که برآمده از تعالیم و آموزههای مذهبی، ملی و برآمده از ارزشهای اسلامی و دغدغههای نیاکان ماست. در حقیقت وقتی ما از تئاتر ارزشی صحبت میکنیم، درواقع با یک مفهوم کلان جهانی مواجه هستیم که دربردارنده ارزشهای انسانی است. همین مفهوم به شکل جزئیتر آن در کشور ما در ارتباط با آموزههایی است که برآمده از مطالبات مذهبی و ملی است. مسائلی نظیر حضور مردم در انقلاب سال ۵۷ یا سالهای دوران جنگ تحمیلی را تا به امروز رقم میزند.
راهکارهای ترویج و نهادینه کردن فرهنگ رضوی در جامعه بهویژه در میان جوانان و نوجوانان چیست؟
یکی از بهترین راهکارها طرح مسائل و مباحث در حیطه و چارچوب هنر و شگردها و شیوهای مختلف هنر است. چراکه مخاطب نیز نسل جوان است. امروز ما در عصر ارتباطات زندگی میکنیم و خواسته و ناخواسته جوانان به واسطه دسترسی به اینترنت و به واسطه ارتباطات جهانی توسط شبکههای مختلف اطلاعات انبوهی را به شکل مهندسیشده و یا در اشکال کلان چه غلط و چه درست و یا چه مستقیم و چه غیرمستقیم دریافت میکنند و سیستم برخورداری از ارتباط و ارتباطات گسترده جهانی کمی پیچیدهتر شده، بنابراین باید سادهانگاری را کنار گذاشته و بهصورت تخصصی نگاه کنیم. بهویژه در ترویج و تبلیغ فرهنگهای دینی و مذهبی نظیر دغدغهای که جشنواره رضوی دارد، باید بتوانیم کاربردیتر عمل کنیم. لازمهاش این است که با زبان نسل جوان آشنا بوده و وارد گود شویم که طبیعتاً زبان هنر یکی از بهترین زبانهاست، چراکه هم زیباست و هم زیبا اندیشانه بوده و منشوری دارای وجوه مختلف است، درواقع زبان هنر نوعی سحر نهفته دارد و روح و ذهن انسان را مینوازد و در عین تطمیع خواستهای زیباییشناختی انسان، دغدغههای معناشناختیاش را هم پاسخ میدهد.
راههای پیاده کردن فرهنگ و سیره رضوی در زندگی فردی و اجتماعی چیست؟
بدون شک برنامهریزی هدفمند توام با آموزش و ایجاد مهارت، بهره بردن از تواناییها و ظرفیتهای افراد برجسته و صاحب دانش و هزینه کردن و تخصیص بودجههای مناسب برای دستیابی به اهداف عمیق آموزشی از راههای پیاده کردن فرهنگ متعالی رضوی استسرمایهگذاری در بعد انسانی و بهرهمندی از وجود منابع انسانی خبره و برجسته نیز مطرح است. برای اینکه به نتیجه مطلوب برسیم، از سوی دیگر در کنار نیروهای متخصص و متعهد نیاز به بهرهمندی در شکل بسیار مطلوب و متعالی از امکانات است. طبیعی است که امکانات را مسائل مادی رقم میزنند تا به این شکل از کتب درسی گرفته تا تولیدات محتوا در برنامههای تلویزیونی، ایجاد نرمافزار در شبکههای مجازی و همینطور ایجاد تعاریفی در سبک زندگی و زیستی انسانها که درآمیخته با تمام مسائل اجتماعی و حقوق شهروندی است، بهصورت نرم در جای خود اندیشیده و نهادینه شود؛ یعنی بهگونهای باید باشد که حتی در ریزترین مباحث هم لحاظ کردن چنین زیستی، اندیشه شود و تحقق این امر مطالعه و کاربلدی بسیار متعهدانه و متخصصانه میخواهد.
رسالت دستگاههای فرهنگی در نشر و گسترش هنر آیینی چیست؟
چون آیین بخش عمدهای از فرهنگ را به خودش اختصاص میدهد، هیچ نهادی درواقع بهاندازه نهادهای فرهنگی توانایی ورود به این حوزه را ندارد و اگر قرار است ارگانی یا نهادی از جامعه در این ارتباط کار کند، بدون شک این ارگان، نهادهای فرهنگی است و کارشناسان ترجمانهای فرهنگی باید به شکل برنامهریزی شده و پژوهشی در طول سالها پروپوزالهایی را در جهت تولید محتوا آماده و سعی کنند که از ظرفیت همه متخصصان بهرهمند شوند و به شکلی کاملاً هدفمند و با در نظر گرفتن اهداف کوتاهمدت و بلندمدت اقدام به تولید برنامههایی بکنند که این برنامهها نه در طی یک نسل که آرامآرام در طی چندین نسل با تکرار، آموزهها را تبدیل به وراثت کنند و به واسطه نهادینه کردن وراثتی تمامی این آموزهها بهنوعی زیر بسترهای فرهنگی را فراهم آورند که این فرهنگ نه فقط در درون که در خارج از مرزها درواقع در تسخیر مطلوب، مثبت و انسانی اذهان تاثیر خیلی پررنگی داشته باشد و به همان شکلی که تا به امروز فرهنگ متعالی ایرانی برای همه جهانیان فرهنگ بسیار جذاب و متعالی مطلوبی بوده، از این به بعد هم تمام این مؤلفههای دربردارنده فرهنگ اعم از دغدغههای مذهبی و ملی که بتواند که ایجاد کشش و جذبه نه فقط برای ملت در داخل کشور که حتی برای خارج کشور بکند، باشد.
جشنواره بینالمللی امام رضا (ع) بهعنوان یکی از رویدادهای فرهنگی و هنری در سطح بینالمللی و کشوری چه تأثیری در ترغیب قشر جوان و نوجوان جامعه در بهرهگیری از هنر دینی و آیینی دارد؟
جشنواره محل تجمع هنرمندان و افکار مختلف با توانایی مختلف هنری است. تجمیع و تضارب آرا همیشه باعث زایش، بالندگی و تکثیر اندیشه، دغدغه، عملکرد و هنر میشود. جشنواره در ذات خود با توجه به مقاصدی که وجود دارد، اتفاق مبارکی است. بدون شک حساسیتی که در تولید محتوا چه از طرف گروههای هنری چه از طرف دبیرخانه و توجه به مطالعه کارشناسی و انتقال این مطالعه به فراخوان صورت میپذیرد، میتواند عملکرد جشنوارهها را دوچندان کند .اعتقاد دارم اگر جشنوارهای چند ده سال برگزار میشود و در این سالها هیچ تغییر و تحولی در هیچ بعد شکلی و ساختاری و نوع نگاه به ساختار انجام نمیدهد، مطلوب نیست و عملکرد مثبت نخستین خود را میتواند تبدیل به تکرار کند. با توجه به اینکه امروز با نسل جوانی سر و کار داریم که هر لحظه در سایه تهاجم فرهنگی و فکری قرار دارد، کار بسیار سختتر است و آثار هنری که تولید میشود؛ باید آثاری باشد که دارای جذبه و کشش و قدرت هنری و ساختاری قدرتمند باشند و درعینحال حتی آموزهها و محتوا را به نحوی مطرح نکنند که به شکلی ناشیانه و سنتی باشد؛ به عبارت دیگر نصیحت و مستقیم گویی اتفاق نیفتد و بهصورت غیرمستقیم و با مطالعه روانشناختی سعی در انتقال مفاهیم داشته باشد.
راهکار شما برای ارتقای کمی و کیفی این جشنواره چیست؟
در مرحله نخست خود متون نمایشی باید موردتوجه باشد؛ یعنی نوع نگاه به متنهایی که در جشنواره حاضر میشوند و یا از طرف گروههای کارگردانی انتخاب میشوند، باید دقیق باشد. انتظار میرود متنهای متفاوتتری نسبت به سالهای قبل به جشنواره ارائه شود .متون باید هم به لحاظ ساختاری و فنی و حتی دیالوگ پردازی، خط سیرداستانی، روایتپردازی و شخصیتپردازی و ساختار نمایشنامه دارای جنبههای بسیار نو، قدرتمند، حسابشده و گاهی مدرن باشند؛ یعنی خود اینها جزو عوامل تأثیرگذار برای ایجاد جاذبه در مخاطب هستند، در غیر این صورت دافعه ایجاد خواهند کرد .مسئله دوم زاویه و نوع نگاه به موضوع است. با توجه به اینکه جشنواره به نام نامی امام هشتم رقم خورده است، پرداختن به متونی که دربردارنده زندگی یا سیره امام هشتم یا اندیشهها و مسائلی نظیر این است، باید دغدغه اصلی جشنواره باشد، اما به شکلی بسیار بکر و خلاقانه که تا به امروز به آنها پرداخته نشده است.
منظور این است که اگر به هر شکلی تابهحال در سریالها، تئاترها و فیلمها، شیوه هایی اتخاذشده به لحاظ کمی نتوانستهاند طیف مخاطب زیادی را جذب کنند، علت آن برمیگشته به یک سری از ضعفهای عمده فنی و یا نوع نگاه کلیشهای و تکراری که به لحاظ محتوایی وجود داشته است که باید با مطالعه تمام، چه از طرف گروهها و چه از طرف هیئت انتخابی که در جشنواره در قالب هیئت بازخوانی و بازبینی متون وجود دارد، به متنها و اجراهایی اجازه حضور بدهند که این مسائل فنی و تکنیکی جشنواره را در اولویت دوم قرار ندهند و صرفاً روی تأکیدات محتوایی پابرجا نشوند و بهنوعی فرم و محتوا را به هم آمیخته پیش ببرند .وجود دبیرخانه دائمی برای جشنواره بسیار ضروری است. حضور افراد باتجربه با ظرفیت و توانمندیهای مختلفی که در بدنه تئاتر حرفهای کشور در اقصی نقاط ایران وجود دارند نیز در این جشنواره بسیار ضروری به نظر میرسد. از اینرو برگزاری جشنواره در آستانهای مختلف از نکات حائز اهمیت است که میتواند جزو مواردی باشد که ایجاد جاذبه میکند. در حقیقت ملت ما با زبانها و خردهفرهنگهای مختلف احساس غربت با این جشنواره نکنند.