بازشناسی میرزا آقا تبریزی نخستین نمایشنامه­ نویس به زبان فارسی

تئاتر آذربایجان شرقی- رضا فتحی پور؛ در این نوشتار، به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه ­نویسی میرزا آقا تبریزی جایزه ایوب آقاخانی، که در 14 تیر ماه 1398 – روز قلم – در تبریز توسط انجمن مردم ­نهاد دانش ­آموختگان تئاتر تبریز و همکاری اداره­ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی ­آذربایجان­شرقی، سازمان اجتماعی، فرهنگی و ورزشی شهرداری تبریز و سایر نهادهای فرهنگی و هنری تبریز و استان برگزار می­‌شود؛ نگاهی داریم به نکاتی کوتاه اما بسی مهم درباره میرزا آقا تبریزی، نخستین نمایشنامه­ نویس ایران به زبان فارسی در دوره قاجار. نکاتی که توجه به آن­ها امکان بازشناسی شخصیت و جایگاه رفیع این نویسنده صاحب سبک تبریزی را در شکل­ گیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران بیش از پیش آشکار می­‌کند.

    1) زندگی میرزا آقا تبریزی:

    اطلاعات تاریخی درباره میرزا آقا تبریزی و زندگی او بسیار اندک است. او در قرن سیزدهم شمسی در دوره قاجار (1174ش-1304ش) زندگی می­‌کرد. هرچه درباره او می­‌دانیم محدود به نام‌ه­ایی است که به همراه نمایشنامه‌­هایش برای میرزا فتحعلی آخوندزاده (1191-1257) فرستاده است. و در آن نام خود را میرزا آقا و اهل تبریز معرفی می‌­کند؛ و در کتاب رساله اخلاقیه‌اش، می­‌نویسد پسر محمد مهدی تبریزی است.

    این احتمال وجود دارد که پدر میرزا آقا، به نام محمد مهدی تبریزی، منشی و مترجم نایب­‌السلطنه عباس میرزا در دارالسلطنه تبریز بوده باشد.

محمد مهدی، اهل علم و ادب، متخلص به نثار تبریزی بوده است و در سه کتاب گنج شایگان (محمدتقی اصفهانی:445،1234)، مجمع الصفحا (رضا قلی خان هدایت:525،1257) و ریحانه الادب (مدرس تبریزی:464،1296) از او به نیکی یاد شده است. با این فرض، میرزا آقا که بعدها به شغل منشی­‌گری و مترجمی می‌­پردازد، در خانواده‌­ای فرهیخته و ادب­‌پرور رشد یافته است. در همان نامه‌­اش به آخوندزاده می‌­نویسد« از طفولیت به آموختن زبان فرانسه و روسیه، شوق کردم و زبان فرانسه را بقدری که در نوشتن و ترجمه و تکلم، رفع احتیاج بشود، تحصیل کرده­‌ام و از زبان روسیه نیز قدری بهره دارم

میرزا آقا تبریزی، پس از تحصیلات مقدماتی به عنوان مترجم استادان اتریشی در دارالفنون (تاسیس1230) استخدام می­‌شود.

پس از آن با عنوان منشی و مترجم در سفارتخانه‌­های ایران در بغداد و استانبول مشغول به کار می­‌شود. سپس، به ایران باز می‌­گردد و به مدت هفت سال منشی اول سفارت فرانسه در تهران می­‌شود. خودش در ادامه همان نامه می­‌نویسد« بعد از خدمات چندین ساله در معلم­خانه پادشاهی و ماموریت در بغداد و استانبول و تصاحب چند قطعه نشان از درجه اول و دوم و سوم معلمخانه و نشان مجیدی، قریب به هفت سال است که به اذن اولیای دولت، در سفارت فخیمه فرانسه مقیم تهران منشی اول هستم».

  نشان مجیدی، احتمالا توسط مدیران مدرسه معلم­خانه نواب، که به مکتب نواب معروف بود به میرزا آقا که در آن­جا تدریس می‌کرده (1232-1238) اهدا شده است. این مدرسه در سال 1232 شمسی در شهر استانبول پایتخت دولت عثمانی تاسیس شد و به آموزش مدارس جدید پرداخت.

    درباره سایر رویدادهای زندگی میرزا آقا تبریزی، هیچ اطلاعاتی در دست نیست.  فقط در سال 1297 شمسی، کتابچه‌­ای کوچک با عنوان تبعید من، در استانبول منتشر می‌­شود که آن نیز نام میرزا آقا را بر خود دارد و شرحی از فعالیت و گریز نویسنده از ایران را ارائه می­‌دهد، که احتمال رابطه­‌اش با میرزا آقا تبریزی قابل بررسی است. به هر صورت اسماعیل امیرخیزی، سرنوشت این میرزا آقا را این­گونه تصویر می­‌کند « روز به روز آثار ضعف در وجنات حال او پیدا شد. بالاخره معلوم شد که بیچاره مسلول است. در سال 1333 هجری[1294 شمسی]، که می­‌خواست به ایران بازگشته و وظایف ملی خود را انجام دهد، متاسفانه در دیر زور[ در سوریه]، داعی حق را لبیک گفت».

    2) میرزا آقا تبریزی؛ نخستین نمایشنامه­ نویس به زبان فارسی:

 شخصیت و جایگاه میرزا آقا تبریزی به عنوان نخستین نمایشنامه‌­نویس ایران به زبان فارسی تا سال­‌های متمادی، حدود 84 سال (1250-1334) در تاریخ فرهنگی ایران گمنام باقی می­‌ماند و حتی پس از روشن شدن واقعیت در دهه 1330 شمسی در نزد پژوهشگران، در افکار عمومی اهالی هنر از دهه 1350 شمسی است که شخصیت و جایگاه واقعی میرزا آقا تبریزی آشکار می­‌شود.

     نکته نغز ماجرا این است که مهم­‌ترین فعالیت میرزا آقا تبریزی، یعنی نگارش نخستین نمایشنامه‌­ها به زبان فارسی را، از آن ملکم خان ناظم­الدوله (1207-1284)، متفکر و سیاستمدار دوره قاجار می­‌دانستند.

    آقا عمو علیقلی­‌اوغلی ابراهیموف، پژوهشگر آذربایجانی، در سال 1334 شمسی، با انتشار اسناد و نامه­‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، ثابت نمود که این نمایشنامه ها متعلق به میرزا آقا تبریزی است.

    در سال 1249 شمسی میرزا آقا تبریزی با نمایشنامه­‌های آخوندزاده آشنا می­شود و به سفارش آخوندزاده و شاهزاده جلال‌­الدین، ترجمه نمایشنامه‌­ها را از زبان ترکی به زبان فارسی شروع می­‌کند. اما پس از یک سال، کار ترجمه را کنار می­‌گذارد و خود به نگارش نمایشنامه دست می‌­زند.

    میرزا آقا تبریزی، در تیر ماه سال 1250 شمسی، چهار نمایشنامه به نام­‌های سرگذشت اشرف­ خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی، حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا و حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی را که نوشته بود به همراه نامه‌­ای برای آخوندزاده می‌­فرستد تا او آن­ها را نقد کند. آخوندزاده در انتهای، نامه­‌هایی که در همان سال در جواب میرزا آقا تبریزی و بیان قصورات او در نگارش درام می‌­نویسد، او را به شناخت بیشتر در فن تئاتر و رمان تشویق می­‌کند.

    در سال1253 شمسی میرزا آقا تبریزی، کتاب رساله اخلاقیه را تحت ­تاثیر اندرزهای آخوندزاده می­‌نویسد. رساله اخلاقیه از چهارده بخش به شکل روایتی و بیان داستان و حکایت تشکیل شده است، داستان­‌هایی که گاه از گفت و گو نیز سود برده­‌اند.

فصل سیزدهم این کتاب به نام حاجی مرشد کیمیاگر به شکل و شمایل نمایشنامه نگاشته شده است و پنجمین نمایشنامه او محسوب می‌­شود.

3) عنوان نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی:

    با توجه به اهمیت نام­گذاری نمایشنامه از سوی نمایشنامه­‌نویس و پنهان ماندن هویت واقعی میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده،  این نمایشنامه­‌ها با عنوان­‌های مختلفی در طول این سال­ها چاپ شده‌­اند. از همین رو در ادامه عنوان کامل نمایشنامه‌­های میرزا آقا را می­‌آوریم.

    * سرگذشت اشرف­ خان حاکم عربستان در ایام توقف او در طهران که در سنه 1232[1196شمسی] به پایتخت احضار می‌­شود و حساب سه ساله ولایت را پرداخت مفاصا می­‌گیرد و بعد از زحمات زیاد دوباره خلعت پوشیده می‌­رود. و این حکایت در چهار مجلس تمام می­‌شود. انشا اله تعالی!

    * طریقه حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام، در چهار مجلس تمام می­‌شود. بعون الله!

    * حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا و سرگذشت ایام توقف چند روزه در کرمانشاهان نزد شاه مراد میرزا حاکم آنجا. در چهار مجلس تمام می­‌شود.

    * حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی به سارا نام، دختر حاجی پیرقلی و سرگذشت آن ایام. این حکایت در ضمن چهار مجلس تمام می­‌شود.

    * حکایت حاجی احمد مشهور به حاجی مرشد کیمیاگر.

4) چاپ و انتشار نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی در ایران و اروپا:

    برای نخستین بار نمایشنامه‌­های میرزا آقا تبریزی، پس از 37 سال از نگارش آن­ها، از فروردین ماه 1287 شمسی تا تیر ماه 1287 شمسی، به صورت پاورقی در روزنامه اتحاد چاپ تبریز، منتشر می­‌شود؛ ولی به خاطر واقعه روز سه­‌شنبه دوم تیر ماه 1287 شمسی و به توپ بستن مجلس و برهم­ خوردن اساس مشروطیت، انتشار نمایشنامه­‌های او ناتمام می‌­ماند.

    در سال 1301 شمسی سه نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی و حکایت کربلا رفتن شاه­قلی میرزا از پنج نمایشنامه­ میرزا آقا تبریزی، در چاپخانه کاویانی برلین آلمان به همت سید جواد تبریزی با عنوان مجموعه­ای مشتمل بر سه قطعه تیاتر به نام میرزا ملکم خان چاپ می­‌شود.

   این پنج نمایشنامه­، نخستین بار پس از 104 سال از زمان نگارش و 20 سال پس از مشخص شدن مولف اصلی آن­ها، در سال 1354 شمسی به کوشش حسین محمدزاده صدیق توسط انتشارات طهوری در تهران، به نام میرزا آقا تبریزی منتشر می­‌شوند.

    در تبریز نیز نخستین بار در سال 1355 شمسی، به کوشش محمدباقر مومنی توسط انتشارات نیل و نشر ابن سینا به نام «چهار تیاتر» و به نام میرزا آقا تبریزی چاپ می­‌شود. این چهار تیاتر، چهار نمایشنامه­‌ایی است که میرزا آقا برای آخوندزاده فرستاده است.

    در ضمن احتمال چاپ­‌های دیگر از نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی، هم بدون نام میرزا آقا و هم به نام میرزا ملکم خان وجود دارد. برای نمونه محمدباقر مومنی می­‌نویسد« خود من یکی از این نمایشنامه­‌ها را دیده‌­ام که در قطع خشتی در مطبعه عبدالله قاجار در تهران بدون نام نویسنده پس از اعلام مشروطیت چاپ شده بود.»

5) ترجمه و چاپ نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی به زبان‌­های روسی، ترکی، فرانسوی و آلمانی:

    نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی، با وجود چنین سرگذشت پر ماجرایی در ایران، در خارج از ایران نیز مورد توجه بوده است.

    در سال 1306 شمسی/ 1927 میلادی ی. آ. اینگورن نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان را به زبانی روسی ترجمه کرده است و در تاشکند در شماره 16 بولتن اخبار دانشگاه دولتی آسیای میانه به عنوان اثری از میرزا ملکم خان به چاپ رسیده است.

    ابوالفضل حسینی، عضو انیستیتوی زبان و ادبیات نظامی چهار نمایشنامه­‌های او را در سال 1309 شمسی/ 1930 میلادی در باکو به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است.

    در سال 1312 شمسی/ 1933 میلادی نیز آ. بریکتو سه نمایشنامه اول میرزا آقا تبریزی را با عنوان کمدی­‌های ملکم خان در پاریس به زبان فرانسوی ترجمه و چاپ کرده است.

    احتمال دارد فریدریش روزن (1856/ 1235- 1935/ 1314) وزیر امور خارجه آلمان، نیز نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی را به زبان آلمانی ترجمه کرده باشد.  

6) اجرای نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی در ایران:

    با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در دوره قاجار و انتقادهای صریح و آشکار نمایشنامه­‌های میرزا آقا از این شرایط از یک سو، و عدم شناخت دقیق از نوع گفتمان نمایشنامه‌­ها او از سوی دیگر، از جمله عوامل مهمی هستند که اجرای نمایشنامه­‌های او را در آن روزگار ناممکن می­کند. اما در سال 1305 شمسی در شهرهای تهران، اصفهان، تبریز و رشت کوشش­‌هایی برای به روی صحنه بردن نمایشنامه‌­های میرزا آقا صورت می­گیرد؛ ولی متاسفانه این مهم تحقق نمی‌­یابد.

    بالاخره در سال 1347 شمسی، یعنی 97 سال پس از نگارش این نمایشنامه‌­ها، نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی، با تنظیم ایرج زهری و با کارگردانی رکن­‌الدین خسروی در تهران در تالار 25 شهریور روی صحنه می‌­رود.

این نمایشنامه با عنوان نمایش کمدی- تراژدی زمان خان، حاکم ولایت بهشت آباد و توابع در دوران قاجار و با نویسندگی میرزا ملکم خان اجرا می­‌شود و مجله نگین نیز در اسفند ماه همان سال این نمایشنامه تنظیم شده را چاپ می­‌کند.

    لازم است توجه کنیم، با وجود این­که 14 سال (1334 شمسی) از مشخص شدن هویت اصلی نویسنده این نمایشنامه­‌ها می­گذرد ولی هنوز در میان اهالی تئاتر، این مهم روشن نشده است؛ و کماکان این نمایشنامه‌­ها را به نام میرزا ملکم خان می­‌شناسند.

    7) تاثیرگذاری نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی بر نمایشنامه‌­نویسان پس از او:

    تاریخ ادبیات نمایشی ایران نشان می‌­دهد که با وجود گمنام ماندن میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده این نمایشنامه­‌ها و معرفی آن­ها به نام میرزا ملکم خان، از یک سو و عدم چاپ و انتشار آن­ها در دوره قاجار از سوی دیگر، هیچ­کدام، مانع از این نشده ­اند که نسل­‌های بعدی نمایشنامه­‌نویسان ایران از این نمایشنامه‌­ها متاثر نشوند و آن­ها را به عنوان الگو و سرمشق قرار ندهند.

    نمایشنامه شیخ علی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان و عروسی با دختر پادشاه پریان، نوشته میرزا رضاخان طباطبایی نائینی (1252-1311)، که در سال 1287 شمسی در روزنامه تیاتر منتشر شده است؛ متاثر از نمایشنامه‌­های میرزا آقا تبریزی و به ویژه نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی است.

    نمایشنامه حکام قدیم و حکام جدید، که در سال 1294 شمسی، توسط موید الممالک فکری (1248-1295)، نوشته شده است، متاثر از درون­مایه‌­های سیاسی  و اجتماعی آثار میرزا آقا تبریزی است.

    نمایشنامه ایرانی بازی، که در سال 1303 شمسی، توسط حسن مقدم (1277-1304) نوشته می­شود؛ به موضوع فساد دولتی ایران می­پردازد که شباهت­‌هایی با نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، میرزا آقا تبریزی دارد.

    8) نگرش هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران به نمایشنامه­های میرزا آقا تبریزی:

    با توجه به این­که آخوندزاده در طی نامه‌­ایی، نظر خود را درباره نمایشنامه­‌های میرزا آقا، برایش می­‌نویسد؛ بنابراین نخستین نقد ادبی- نمایشی ایران به زبان فارسی؛ در همان دوره قاجار (1250 شمسی) شکل می­­‌گیرد. نکاتی که آخوندزاده به عنوان «قصورات» برای نمایشنامه‌­های میرزا آقا بیان می­‌کند؛ هم از نظر تاریخی و هم از نظر نمایشی دارای اهمیت هستند. قصوراتی که آخوندزاده بیان می­‌کند هم ناظر بر درون­مایه نمایشنامه­‌های میرزا آقا است و هم ناظر بر ساختار فنی. برای این­که درک درستی از نقادی آخوندزاده داشته باشیم باید پیش­فر‌‌ض­های او را در نظر بگیریم. با توجه به مطالبی که در طی نامه نوشته است و نیز نمایشنامه­هایش و شرایط حاکمی در آن زمان تفلیس وجود دارد؛ بنابراین نگرش آخوندزاده،  منبعث از درام غربی واجد ویژگی­‌های کلاسیک است؛ هم از نظر درون­مایه و هم از نظر ساختار فنی. در نتیجه از نظر ساختاری آن چه را که قصور می­‌نامد در واقع ترفندهایی است که میرزا آقا از سنت­‌های نمایشی ایرانی اخذ کرده و آن­‌ها در تلفیق با سنت­‌های تئاتر غربی به کار می‌­برد و از نظر درون­مایه نیز نگرش اخلاقی آخوندزاده نمی­‌تواند صراحت و بی­‌پردگی شخصیت­‌های میرزا آقا را تاب بیاورد. بنابراین، با توجه به جایگاه برتر و ممتاز آخوندزاده نسبت به میرزا آقا، سخنان آخوندزاده، توسط هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران پس از او نیز، بدون ­تامل و درنگی پذیرفته می­‌شود و حاصل آن، جز، غیر اجرایی دانستن نمایشنامه‌­های میرزا آقا از نظر فنی نیست.

نکته نغز دیگر این است که مترجمان نمایشنامه‌­های او نیز چون بر مبنای قواعد و قراردادهای درام غربی به آثار او نگریسته­‌اند در نتیجه همان قصورات آخوندزاده را تکرار کرده­‌اند. می­‌توان گفت که بیش از یکصد سال نگرش موجود به نمایشنامه­‌های میرزا آقا واجد چنین ویژگی­‌هایی بوده است.

 نخستین پژوهشگری که توانست، با نگرش متفاوتی دست به بازخوانی نمایشنامه‌­های میرزا آقا بزند، مایل بکتاش (1314) است. او در طی مقالاتی در فصلنامه تئاتر در سال 1356 شمسی به این مهم می‌پردازد « شکل اجرایی تیاترهای میرزا آقا نمی‌توانست با طبیعت­نمایی صحنه‌­ای نمایانده شود و علاوه بر این، روش استهزایی او هم در بیشتر آثارش طوری است که کار او را در مواردی به صورت یک تقلید پیشرفته و تکامل­ یافته در می­‌آورد».

    پس از بکتاش، پژوهشگران دیگر نیز به جهان­بینی، نگرش و دیدگاه متفاوت در نمایشنامه­‌های میرزاآقا تبریزی توجه نمودند؛ از این میان می­توان به امجد (1378)، جوانمرد (1383)، سپهران (1388)، مصطفوی (1391)، ... اشاره نمود.

    9) میرزا آقا تبریزی پایه­‌گذار گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی:

    درباره تبادلات پدیده­‌های فرهنگی- اجتماعی در جوامع سه دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ دیدگاه نخست قائل به عدم تبادل فرهنگی- اجتماعی است و پیرو مطلق حفظ سنت­های خود است و دستاوردهای دیگر فرهنگ‌­ها را عاملی مخرب و نابودکننده می‌شناسد. دیدگاه دوم قائل به تبادل فرهنگی- اجتماعی بی قید و شرط است و نسبت به سنت‌­ها خود موضعی انکارگونه و متحجر دارد و دستاوردهای فرهنگ­‌ها دیگر را ارجح و برتر می‌­داند.

اما دیدگاه سوم، دیدگاهی منطقی‌­تر است و نسبت به جمیع شرایط حاکم در زمانه خویش با سنت­‌های خود و دستاورد­های دیگران با انتخاب و ترکیب برخورد می‌­کند؛ به عبارتی دیگر، با توجه به شرایط حاکم می­‌کوشد تا از طریق تلفیق کهنه و نو/ آشنا و ناآشنا / سنت و مدرنیته، به دستاورد/ وضعیت/ نتیجه سومی برسد که مهم­‌ترین ویژگی آن مال خود بودن/ کردن است.

با این مقدمه، میرزا آقا تبریزی، با خلق نمایشنامه­‌های خود، توانسته است سنت­‌های نمایش ایرانی را با سنت­‌های تئاتر غربی تلفیق کند و حاصل آن پدیده نویی باشد که نه ایرانی ایرانی است و نه غربی غربی، چیزی میانه این دو. بنابراین، نمایشنامه­‌های میرزا آقا تبریزی گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی در قرن سیزدهم است.

اهمیت کار میرزا آقا تبریزی به خاطر پیشگام بودن و نخستین بودن، به شدت والا و برجسته است. چرا که در ادامه روند شکل­‌گیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران، نسل­‌های بعد بنا به شرایط مساعدتر، با شناخت و آگاهی بیشتری توانسته‌­اند این مسیر را بهتر بگشایند؛ هرچند نمایشنامه‌­نویسانی نیز بوده و هستند که نتوانسته‌­اند و نمی­‌توانند این مهم را تحقق دهند. بهرام بیضایی یکی از موفق­‌ترین نمونه­‌های این نگرش تلفیق در تاریخ ادبیات نمایشی ایران در قرن چهاردهم است.

    منابع:

 - امجد، حمید(1378)، تیاتر قرن سیزدهم. تهران: نیلا.

 - امجد، حمید(1385)، درام و الگوهای تجدد. روزنامه اعتماد ملی، 3 شهریور.   

 - امیرخیزی، اسماعیل(1341)، قیام آذربایجان و ستارخان. تبریز: کتاب­فروشی تهران.

 - بکتاش، مایل(1365)، میرزا آقا تبریزی پیش­قدم نمایشنامه­نویسی در زبان فارسی. فصلنامه تئاتر، شماره 1.  - تبریزی، میرزا آقا(1382)، چهار تیاتر و رساله اخلاقیه. به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران: نمایش.

- تبریزی، میرزا آقا(1397)، پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی. مقدمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تهران: چلچله.

- تبریزی، میرزا آقا(1356)، چهار تیاتر. به کوشش محمدباقر مومنی، تبریز: نیل و ابن سینا.  

- جوانمرد، عباس(1383)، تئاتر هویت و نمایش ملی. تهران: قطره.

- سپهران، کامران(1388)، تئاترکراسی در عصر مشروطه. تهران: نیلوفر.

- گوران، هیوا(1360)، کوشش­های نافرجام، سیری در صد سال تئاتر ایران. تهران: آگاه.

- مصطفوی، خشایار(1391)، زایش درام ایرانی. تهران: افراز.

- ملک­پور، جمشید(1385)، ادبیات نمایشی در ایران. تهران: توس.