به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه نویسی میرزا آقا تبریزی
بازشناسی میرزا آقا تبریزی نخستین نمایشنامه نویس به زبان فارسی
در این نوشتار، به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه نویسی میرزا آقا تبریزی جایزه ایوب آقاخانی، که در ۱۴ تیر ماه ۱۳۹۸ – روز قلم – در تبریز برگزار می شود؛ نگاهی داریم به نکاتی کوتاه اما مهم درباره میرزا آقا تبریزی، نخستین نمایشنامه نویس ایران به زبان فارسی در دوره قاجار.
تئاتر آذربایجان شرقی- رضا فتحی پور؛ در این نوشتار، به مناسبت نخستین جشنواره ملی نمایشنامه نویسی میرزا آقا تبریزی جایزه ایوب آقاخانی، که در 14 تیر ماه 1398 – روز قلم – در تبریز توسط انجمن مردم نهاد دانش آموختگان تئاتر تبریز و همکاری اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجانشرقی، سازمان اجتماعی، فرهنگی و ورزشی شهرداری تبریز و سایر نهادهای فرهنگی و هنری تبریز و استان برگزار میشود؛ نگاهی داریم به نکاتی کوتاه اما بسی مهم درباره میرزا آقا تبریزی، نخستین نمایشنامه نویس ایران به زبان فارسی در دوره قاجار. نکاتی که توجه به آنها امکان بازشناسی شخصیت و جایگاه رفیع این نویسنده صاحب سبک تبریزی را در شکل گیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران بیش از پیش آشکار میکند.
1) زندگی میرزا آقا تبریزی:
اطلاعات تاریخی درباره میرزا آقا تبریزی و زندگی او بسیار اندک است. او در قرن سیزدهم شمسی در دوره قاجار (1174ش-1304ش) زندگی میکرد. هرچه درباره او میدانیم محدود به نامهایی است که به همراه نمایشنامههایش برای میرزا فتحعلی آخوندزاده (1191-1257) فرستاده است. و در آن نام خود را میرزا آقا و اهل تبریز معرفی میکند؛ و در کتاب رساله اخلاقیهاش، مینویسد پسر محمد مهدی تبریزی است.
این احتمال وجود دارد که پدر میرزا آقا، به نام محمد مهدی تبریزی، منشی و مترجم نایبالسلطنه عباس میرزا در دارالسلطنه تبریز بوده باشد.
محمد مهدی، اهل علم و ادب، متخلص به نثار تبریزی بوده است و در سه کتاب گنج شایگان (محمدتقی اصفهانی:445،1234)، مجمع الصفحا (رضا قلی خان هدایت:525،1257) و ریحانه الادب (مدرس تبریزی:464،1296) از او به نیکی یاد شده است. با این فرض، میرزا آقا که بعدها به شغل منشیگری و مترجمی میپردازد، در خانوادهای فرهیخته و ادبپرور رشد یافته است. در همان نامهاش به آخوندزاده مینویسد« از طفولیت به آموختن زبان فرانسه و روسیه، شوق کردم و زبان فرانسه را بقدری که در نوشتن و ترجمه و تکلم، رفع احتیاج بشود، تحصیل کردهام و از زبان روسیه نیز قدری بهره دارم
میرزا آقا تبریزی، پس از تحصیلات مقدماتی به عنوان مترجم استادان اتریشی در دارالفنون (تاسیس1230) استخدام میشود.
پس از آن با عنوان منشی و مترجم در سفارتخانههای ایران در بغداد و استانبول مشغول به کار میشود. سپس، به ایران باز میگردد و به مدت هفت سال منشی اول سفارت فرانسه در تهران میشود. خودش در ادامه همان نامه مینویسد« بعد از خدمات چندین ساله در معلمخانه پادشاهی و ماموریت در بغداد و استانبول و تصاحب چند قطعه نشان از درجه اول و دوم و سوم معلمخانه و نشان مجیدی، قریب به هفت سال است که به اذن اولیای دولت، در سفارت فخیمه فرانسه مقیم تهران منشی اول هستم».
نشان مجیدی، احتمالا توسط مدیران مدرسه معلمخانه نواب، که به مکتب نواب معروف بود به میرزا آقا که در آنجا تدریس میکرده (1232-1238) اهدا شده است. این مدرسه در سال 1232 شمسی در شهر استانبول پایتخت دولت عثمانی تاسیس شد و به آموزش مدارس جدید پرداخت.
درباره سایر رویدادهای زندگی میرزا آقا تبریزی، هیچ اطلاعاتی در دست نیست. فقط در سال 1297 شمسی، کتابچهای کوچک با عنوان تبعید من، در استانبول منتشر میشود که آن نیز نام میرزا آقا را بر خود دارد و شرحی از فعالیت و گریز نویسنده از ایران را ارائه میدهد، که احتمال رابطهاش با میرزا آقا تبریزی قابل بررسی است. به هر صورت اسماعیل امیرخیزی، سرنوشت این میرزا آقا را اینگونه تصویر میکند « روز به روز آثار ضعف در وجنات حال او پیدا شد. بالاخره معلوم شد که بیچاره مسلول است. در سال 1333 هجری[1294 شمسی]، که میخواست به ایران بازگشته و وظایف ملی خود را انجام دهد، متاسفانه در دیر زور[ در سوریه]، داعی حق را لبیک گفت».
2) میرزا آقا تبریزی؛ نخستین نمایشنامه نویس به زبان فارسی:
شخصیت و جایگاه میرزا آقا تبریزی به عنوان نخستین نمایشنامهنویس ایران به زبان فارسی تا سالهای متمادی، حدود 84 سال (1250-1334) در تاریخ فرهنگی ایران گمنام باقی میماند و حتی پس از روشن شدن واقعیت در دهه 1330 شمسی در نزد پژوهشگران، در افکار عمومی اهالی هنر از دهه 1350 شمسی است که شخصیت و جایگاه واقعی میرزا آقا تبریزی آشکار میشود.
نکته نغز ماجرا این است که مهمترین فعالیت میرزا آقا تبریزی، یعنی نگارش نخستین نمایشنامهها به زبان فارسی را، از آن ملکم خان ناظمالدوله (1207-1284)، متفکر و سیاستمدار دوره قاجار میدانستند.
آقا عمو علیقلیاوغلی ابراهیموف، پژوهشگر آذربایجانی، در سال 1334 شمسی، با انتشار اسناد و نامههای میرزا فتحعلی آخوندزاده، ثابت نمود که این نمایشنامه ها متعلق به میرزا آقا تبریزی است.
در سال 1249 شمسی میرزا آقا تبریزی با نمایشنامههای آخوندزاده آشنا میشود و به سفارش آخوندزاده و شاهزاده جلالالدین، ترجمه نمایشنامهها را از زبان ترکی به زبان فارسی شروع میکند. اما پس از یک سال، کار ترجمه را کنار میگذارد و خود به نگارش نمایشنامه دست میزند.
میرزا آقا تبریزی، در تیر ماه سال 1250 شمسی، چهار نمایشنامه به نامهای سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی، حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا و حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی را که نوشته بود به همراه نامهای برای آخوندزاده میفرستد تا او آنها را نقد کند. آخوندزاده در انتهای، نامههایی که در همان سال در جواب میرزا آقا تبریزی و بیان قصورات او در نگارش درام مینویسد، او را به شناخت بیشتر در فن تئاتر و رمان تشویق میکند.
در سال1253 شمسی میرزا آقا تبریزی، کتاب رساله اخلاقیه را تحت تاثیر اندرزهای آخوندزاده مینویسد. رساله اخلاقیه از چهارده بخش به شکل روایتی و بیان داستان و حکایت تشکیل شده است، داستانهایی که گاه از گفت و گو نیز سود بردهاند.
فصل سیزدهم این کتاب به نام حاجی مرشد کیمیاگر به شکل و شمایل نمایشنامه نگاشته شده است و پنجمین نمایشنامه او محسوب میشود.
3) عنوان نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی:
با توجه به اهمیت نامگذاری نمایشنامه از سوی نمایشنامهنویس و پنهان ماندن هویت واقعی میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده، این نمایشنامهها با عنوانهای مختلفی در طول این سالها چاپ شدهاند. از همین رو در ادامه عنوان کامل نمایشنامههای میرزا آقا را میآوریم.
* سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان در ایام توقف او در طهران که در سنه 1232[1196شمسی] به پایتخت احضار میشود و حساب سه ساله ولایت را پرداخت مفاصا میگیرد و بعد از زحمات زیاد دوباره خلعت پوشیده میرود. و این حکایت در چهار مجلس تمام میشود. انشا اله تعالی!
* طریقه حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام، در چهار مجلس تمام میشود. بعون الله!
* حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا و سرگذشت ایام توقف چند روزه در کرمانشاهان نزد شاه مراد میرزا حاکم آنجا. در چهار مجلس تمام میشود.
* حکایت عاشق شدن آقا هاشم خلخالی به سارا نام، دختر حاجی پیرقلی و سرگذشت آن ایام. این حکایت در ضمن چهار مجلس تمام میشود.
* حکایت حاجی احمد مشهور به حاجی مرشد کیمیاگر.
4) چاپ و انتشار نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی در ایران و اروپا:
برای نخستین بار نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی، پس از 37 سال از نگارش آنها، از فروردین ماه 1287 شمسی تا تیر ماه 1287 شمسی، به صورت پاورقی در روزنامه اتحاد چاپ تبریز، منتشر میشود؛ ولی به خاطر واقعه روز سهشنبه دوم تیر ماه 1287 شمسی و به توپ بستن مجلس و برهم خوردن اساس مشروطیت، انتشار نمایشنامههای او ناتمام میماند.
در سال 1301 شمسی سه نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، طریقه حکومت زمان خان بروجردی و حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا از پنج نمایشنامه میرزا آقا تبریزی، در چاپخانه کاویانی برلین آلمان به همت سید جواد تبریزی با عنوان مجموعهای مشتمل بر سه قطعه تیاتر به نام میرزا ملکم خان چاپ میشود.
این پنج نمایشنامه، نخستین بار پس از 104 سال از زمان نگارش و 20 سال پس از مشخص شدن مولف اصلی آنها، در سال 1354 شمسی به کوشش حسین محمدزاده صدیق توسط انتشارات طهوری در تهران، به نام میرزا آقا تبریزی منتشر میشوند.
در تبریز نیز نخستین بار در سال 1355 شمسی، به کوشش محمدباقر مومنی توسط انتشارات نیل و نشر ابن سینا به نام «چهار تیاتر» و به نام میرزا آقا تبریزی چاپ میشود. این چهار تیاتر، چهار نمایشنامهایی است که میرزا آقا برای آخوندزاده فرستاده است.
در ضمن احتمال چاپهای دیگر از نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی، هم بدون نام میرزا آقا و هم به نام میرزا ملکم خان وجود دارد. برای نمونه محمدباقر مومنی مینویسد« خود من یکی از این نمایشنامهها را دیدهام که در قطع خشتی در مطبعه عبدالله قاجار در تهران بدون نام نویسنده پس از اعلام مشروطیت چاپ شده بود.»
5) ترجمه و چاپ نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی به زبانهای روسی، ترکی، فرانسوی و آلمانی:
نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی، با وجود چنین سرگذشت پر ماجرایی در ایران، در خارج از ایران نیز مورد توجه بوده است.
در سال 1306 شمسی/ 1927 میلادی ی. آ. اینگورن نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان را به زبانی روسی ترجمه کرده است و در تاشکند در شماره 16 بولتن اخبار دانشگاه دولتی آسیای میانه به عنوان اثری از میرزا ملکم خان به چاپ رسیده است.
ابوالفضل حسینی، عضو انیستیتوی زبان و ادبیات نظامی چهار نمایشنامههای او را در سال 1309 شمسی/ 1930 میلادی در باکو به زبان ترکی آذربایجانی ترجمه کرده است.
در سال 1312 شمسی/ 1933 میلادی نیز آ. بریکتو سه نمایشنامه اول میرزا آقا تبریزی را با عنوان کمدیهای ملکم خان در پاریس به زبان فرانسوی ترجمه و چاپ کرده است.
احتمال دارد فریدریش روزن (1856/ 1235- 1935/ 1314) وزیر امور خارجه آلمان، نیز نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی را به زبان آلمانی ترجمه کرده باشد.
6) اجرای نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی در ایران:
با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی ایران در دوره قاجار و انتقادهای صریح و آشکار نمایشنامههای میرزا آقا از این شرایط از یک سو، و عدم شناخت دقیق از نوع گفتمان نمایشنامهها او از سوی دیگر، از جمله عوامل مهمی هستند که اجرای نمایشنامههای او را در آن روزگار ناممکن میکند. اما در سال 1305 شمسی در شهرهای تهران، اصفهان، تبریز و رشت کوششهایی برای به روی صحنه بردن نمایشنامههای میرزا آقا صورت میگیرد؛ ولی متاسفانه این مهم تحقق نمییابد.
بالاخره در سال 1347 شمسی، یعنی 97 سال پس از نگارش این نمایشنامهها، نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی، با تنظیم ایرج زهری و با کارگردانی رکنالدین خسروی در تهران در تالار 25 شهریور روی صحنه میرود.
این نمایشنامه با عنوان نمایش کمدی- تراژدی زمان خان، حاکم ولایت بهشت آباد و توابع در دوران قاجار و با نویسندگی میرزا ملکم خان اجرا میشود و مجله نگین نیز در اسفند ماه همان سال این نمایشنامه تنظیم شده را چاپ میکند.
لازم است توجه کنیم، با وجود اینکه 14 سال (1334 شمسی) از مشخص شدن هویت اصلی نویسنده این نمایشنامهها میگذرد ولی هنوز در میان اهالی تئاتر، این مهم روشن نشده است؛ و کماکان این نمایشنامهها را به نام میرزا ملکم خان میشناسند.
7) تاثیرگذاری نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی بر نمایشنامهنویسان پس از او:
تاریخ ادبیات نمایشی ایران نشان میدهد که با وجود گمنام ماندن میرزا آقا تبریزی به عنوان نویسنده این نمایشنامهها و معرفی آنها به نام میرزا ملکم خان، از یک سو و عدم چاپ و انتشار آنها در دوره قاجار از سوی دیگر، هیچکدام، مانع از این نشده اند که نسلهای بعدی نمایشنامهنویسان ایران از این نمایشنامهها متاثر نشوند و آنها را به عنوان الگو و سرمشق قرار ندهند.
نمایشنامه شیخ علی میرزا حاکم ملایر و تویسرکان و عروسی با دختر پادشاه پریان، نوشته میرزا رضاخان طباطبایی نائینی (1252-1311)، که در سال 1287 شمسی در روزنامه تیاتر منتشر شده است؛ متاثر از نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی و به ویژه نمایشنامه طریقه حکومت زمان خان بروجردی است.
نمایشنامه حکام قدیم و حکام جدید، که در سال 1294 شمسی، توسط موید الممالک فکری (1248-1295)، نوشته شده است، متاثر از درونمایههای سیاسی و اجتماعی آثار میرزا آقا تبریزی است.
نمایشنامه ایرانی بازی، که در سال 1303 شمسی، توسط حسن مقدم (1277-1304) نوشته میشود؛ به موضوع فساد دولتی ایران میپردازد که شباهتهایی با نمایشنامه سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان، میرزا آقا تبریزی دارد.
8) نگرش هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران به نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی:
با توجه به اینکه آخوندزاده در طی نامهایی، نظر خود را درباره نمایشنامههای میرزا آقا، برایش مینویسد؛ بنابراین نخستین نقد ادبی- نمایشی ایران به زبان فارسی؛ در همان دوره قاجار (1250 شمسی) شکل میگیرد. نکاتی که آخوندزاده به عنوان «قصورات» برای نمایشنامههای میرزا آقا بیان میکند؛ هم از نظر تاریخی و هم از نظر نمایشی دارای اهمیت هستند. قصوراتی که آخوندزاده بیان میکند هم ناظر بر درونمایه نمایشنامههای میرزا آقا است و هم ناظر بر ساختار فنی. برای اینکه درک درستی از نقادی آخوندزاده داشته باشیم باید پیشفرضهای او را در نظر بگیریم. با توجه به مطالبی که در طی نامه نوشته است و نیز نمایشنامههایش و شرایط حاکمی در آن زمان تفلیس وجود دارد؛ بنابراین نگرش آخوندزاده، منبعث از درام غربی واجد ویژگیهای کلاسیک است؛ هم از نظر درونمایه و هم از نظر ساختار فنی. در نتیجه از نظر ساختاری آن چه را که قصور مینامد در واقع ترفندهایی است که میرزا آقا از سنتهای نمایشی ایرانی اخذ کرده و آنها در تلفیق با سنتهای تئاتر غربی به کار میبرد و از نظر درونمایه نیز نگرش اخلاقی آخوندزاده نمیتواند صراحت و بیپردگی شخصیتهای میرزا آقا را تاب بیاورد. بنابراین، با توجه به جایگاه برتر و ممتاز آخوندزاده نسبت به میرزا آقا، سخنان آخوندزاده، توسط هنرمندان، منتقدان و پژوهشگران پس از او نیز، بدون تامل و درنگی پذیرفته میشود و حاصل آن، جز، غیر اجرایی دانستن نمایشنامههای میرزا آقا از نظر فنی نیست.
نکته نغز دیگر این است که مترجمان نمایشنامههای او نیز چون بر مبنای قواعد و قراردادهای درام غربی به آثار او نگریستهاند در نتیجه همان قصورات آخوندزاده را تکرار کردهاند. میتوان گفت که بیش از یکصد سال نگرش موجود به نمایشنامههای میرزا آقا واجد چنین ویژگیهایی بوده است.
نخستین پژوهشگری که توانست، با نگرش متفاوتی دست به بازخوانی نمایشنامههای میرزا آقا بزند، مایل بکتاش (1314) است. او در طی مقالاتی در فصلنامه تئاتر در سال 1356 شمسی به این مهم میپردازد « شکل اجرایی تیاترهای میرزا آقا نمیتوانست با طبیعتنمایی صحنهای نمایانده شود و علاوه بر این، روش استهزایی او هم در بیشتر آثارش طوری است که کار او را در مواردی به صورت یک تقلید پیشرفته و تکامل یافته در میآورد».
پس از بکتاش، پژوهشگران دیگر نیز به جهانبینی، نگرش و دیدگاه متفاوت در نمایشنامههای میرزاآقا تبریزی توجه نمودند؛ از این میان میتوان به امجد (1378)، جوانمرد (1383)، سپهران (1388)، مصطفوی (1391)، ... اشاره نمود.
9) میرزا آقا تبریزی پایهگذار گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی:
درباره تبادلات پدیدههای فرهنگی- اجتماعی در جوامع سه دیدگاه متفاوت وجود دارد؛ دیدگاه نخست قائل به عدم تبادل فرهنگی- اجتماعی است و پیرو مطلق حفظ سنتهای خود است و دستاوردهای دیگر فرهنگها را عاملی مخرب و نابودکننده میشناسد. دیدگاه دوم قائل به تبادل فرهنگی- اجتماعی بی قید و شرط است و نسبت به سنتها خود موضعی انکارگونه و متحجر دارد و دستاوردهای فرهنگها دیگر را ارجح و برتر میداند.
اما دیدگاه سوم، دیدگاهی منطقیتر است و نسبت به جمیع شرایط حاکم در زمانه خویش با سنتهای خود و دستاوردهای دیگران با انتخاب و ترکیب برخورد میکند؛ به عبارتی دیگر، با توجه به شرایط حاکم میکوشد تا از طریق تلفیق کهنه و نو/ آشنا و ناآشنا / سنت و مدرنیته، به دستاورد/ وضعیت/ نتیجه سومی برسد که مهمترین ویژگی آن مال خود بودن/ کردن است.
با این مقدمه، میرزا آقا تبریزی، با خلق نمایشنامههای خود، توانسته است سنتهای نمایش ایرانی را با سنتهای تئاتر غربی تلفیق کند و حاصل آن پدیده نویی باشد که نه ایرانی ایرانی است و نه غربی غربی، چیزی میانه این دو. بنابراین، نمایشنامههای میرزا آقا تبریزی گفتمان عملی تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی در قرن سیزدهم است.
اهمیت کار میرزا آقا تبریزی به خاطر پیشگام بودن و نخستین بودن، به شدت والا و برجسته است. چرا که در ادامه روند شکلگیری تاریخ ادبیات نمایشی مدرن ایران، نسلهای بعد بنا به شرایط مساعدتر، با شناخت و آگاهی بیشتری توانستهاند این مسیر را بهتر بگشایند؛ هرچند نمایشنامهنویسانی نیز بوده و هستند که نتوانستهاند و نمیتوانند این مهم را تحقق دهند. بهرام بیضایی یکی از موفقترین نمونههای این نگرش تلفیق در تاریخ ادبیات نمایشی ایران در قرن چهاردهم است.
منابع:
- امجد، حمید(1378)، تیاتر قرن سیزدهم. تهران: نیلا.
- امجد، حمید(1385)، درام و الگوهای تجدد. روزنامه اعتماد ملی، 3 شهریور.
- امیرخیزی، اسماعیل(1341)، قیام آذربایجان و ستارخان. تبریز: کتابفروشی تهران.
- بکتاش، مایل(1365)، میرزا آقا تبریزی پیشقدم نمایشنامهنویسی در زبان فارسی. فصلنامه تئاتر، شماره 1. - تبریزی، میرزا آقا(1382)، چهار تیاتر و رساله اخلاقیه. به کوشش حسین محمدزاده صدیق، تهران: نمایش.
- تبریزی، میرزا آقا(1397)، پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی. مقدمه و تصحیح حسین محمدزاده صدیق، تهران: چلچله.
- تبریزی، میرزا آقا(1356)، چهار تیاتر. به کوشش محمدباقر مومنی، تبریز: نیل و ابن سینا.
- جوانمرد، عباس(1383)، تئاتر هویت و نمایش ملی. تهران: قطره.
- سپهران، کامران(1388)، تئاترکراسی در عصر مشروطه. تهران: نیلوفر.
- گوران، هیوا(1360)، کوششهای نافرجام، سیری در صد سال تئاتر ایران. تهران: آگاه.
- مصطفوی، خشایار(1391)، زایش درام ایرانی. تهران: افراز.
- ملکپور، جمشید(1385)، ادبیات نمایشی در ایران. تهران: توس.